İstanbul Araştırmaları Enstitüsü 2023’e, Cumhuriyet öncesi İstanbul’un işgal yıllarını mercek altına alan bir stantla giriyor. Cumhuriyet’in 100. yılında ziyarete açılan “Meşgul Kent: İşgal İstanbul’unda Siyaset ve Gündelik Hayat, 1918–1923” başlıklı stant, İstanbul tarihinin en sıra dışı ve çalkantılı periyotlarından birini varlıklı bir arşiv çalışmasıyla gözler önüne seriyor.
Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nün yeni standı, Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde İngiliz, Fransız ve İtalyan orduları tarafından işgale uğrayan İstanbul’u yazılı ve görsel arşivlerin ışığında izleyiciye aktarıyor. Kasım 1918 – Ekim 1923 ortasında süren işgal; stantta, askeri, toplumsal ve kültürel boyutlarıyla ele alınıyor. Meşgul Kent: İşgal İstanbul’unda Siyaset ve Gündelik Hayat, 1918–1923 başlıklı stant, Daniel-Joseph MacArthur-Seal ve Gizem Tongo’nun küratörlüğünde, memleketler arası bir istişare konseyiyle birlikte hazırlandı.
İstanbul Araştırmaları Enstitüsü arşivinin yanı sıra Türkiye, Fransa, İngiltere, Yunanistan, Ermenistan ve Rusya’daki çeşitli kütüphane, arşiv ve koleksiyonlardan seçilmiş, birçoğu birinci sefer sergilenecek evraklar ortasında, resmi yazışmalardan fotoğraflara, sinema ve fotoğraflara, bir dizi yazılı ve görsel materyal yer alıyor. İtilaf devletlerinin İstanbul’dan ayrılışının ve Türk ordusunun kente girişinin 100. yılı, sözün her anlamıyla meşgul bir şehri tanımlayan lakin birçok vakit unutulmuş olan bireylere, olaylara ve hareketlere yine bakmak için kıymetli bir fırsat sunuyor.
İşgal periyodunda bir kentin portresi
Meşgul Şehir, işgal yılları boyunca sadece siyasal manada değil, toplumsal ve kültürel manada da daima bir hareketlilik halinde olan İstanbul’a ayna tutuyor. İstanbul o yıllarda sözün her anlamıyla meşgul [Ar. Diğeri tarafından kullanılır, işletilir, çalıştırılır durumda olan, tutulmuş, işgal edilmiş] bir kentti. Kimin kentte kalacağı ve kenti kimin yöneteceği söylenti ve spekülasyon hususlarıydı ve bunlar İtilaf devletleri liderlerinin, birbirini izleyen Osmanlı kabinelerinin ve Ankara Hükümeti’nin çelişen beyanlarıyla daha da şiddetleniyordu.
Yıkıcı kaosun ortasında
Şehrin sakinleri, şiddeti ve işgali protesto eden kitlesel hareketlere; daha düzgün fiyat ve şartlara erişmek umuduyla yapılan ve tramvay, vapur, havagazı hizmetlerini felç eden grevlere; savaş hatası işlemekle, veya da İtilaf devletlerine yahut padişaha karşı gelmekle suçlanan subay ve görevlilerin meskenine yapılan seher vakti baskınlarına; kahvehane müdavimlerinin silah ve yasak neşriyat nedeniyle aranma ve tutuklanmasına; İtilaf devletlerinin askerleriyle siviller ortasında barlarda ve genelevlerde kopan arbedelere; silahlı çetelerce işlenen cinayetlere, linçlere ve adam kaçırmalara şahit oluyor yahut katılıyordu. Bu çalkantının ortasında beşerler hayatlarını ve diğerlerininkini güzelleştirmek için çabalamaya devam ediyordu. Okullar, kurumlar ve cemaat dernekleri kuruluyor; çeşitli yetenekli bireylerin ve hamilerin katkılarıyla konserler ve stantlar düzenleniyor; yeni siyasal, edebi ve sanatsal fikirler canlı basın ve yayın hayatının sayfalarını renklendiriyor; hayır kurumları mültecilere, savaş malullerine, yetimlere ve kentin fakirlerine takviye olmak için para topluyordu.
İstanbul’da hayata tutunanlar
İşgal devrinde İstanbul’un demografisi, Balkanlar’dan Ortadoğu’ya dünyanın çatışmalı coğrafyalardan gelip İstanbul’a sığınan mülteci, göçmen, esir ve çalışanlarla katmerlenerek baştan aşağı değişti. Birinci Dünya Savaşı’nda hayatını kaybeden 500 bin Osmanlı askerinin yanı sıra siviller de öldürülmüş; nüfusun kıymetli bir kısmı ise hastalık ve açlık üzere güç şartlar nedeniyle hayatını kaybetmişti. Öte yandan İstanbul cepheden, esaretten yahut sürgünden dönenlerin sığınacakları bir liman olmuştu. Yabancı basın temsilcileri kentin sokaklarında hasarlı ve yaralı vücutlarıyla dolaşan askerlerin imgelerini “yürek parçalayıcı” olarak niteliyordu. Yardım dernekleri çaresiz beşerler için hummalı biçimde çalışıyordu. İstanbul’a ulaşan en savunmasız kafileler ise yetim çocuklardan oluşuyordu.
İşçi ayaklanmaları
İşçi hareketleri açısından tarihin her periyodunda merkez olan İstanbul, bu manada işgal yıllarında da hareketliydi. Meşgul Şehir sergisi, dönemin öne çıkan siyasi oluşumu Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın liderliğinde işgal İstanbul’unda personel örgütlenmelerinin seyrini izleyerek değerli evrakları ziyaretçilere sunuyor.
İşgal İstanbul’unda yaşamanın bedeli
Birinci Dünya Savaşı ve devamında süregiden çatışmalar, kentin ekonomik manada yıkımına yol açtı. Ekonomik istikrarsızlık ve enflasyonun ezdiği kitlelerin iki yakayı bir ortaya getirmesi imkânsızdı. İşgal yıllarında kentin çeşitli noktalarında çıkan yangınlar binlerce İstanbulluyu evsiz bırakmıştı. Azalan konut sayısı, göçmenler ve sığınmacılarla artan nüfusun barınma talebi, İstanbul’da ömür maliyetini dünya ortalamalarının üstüne çıkartmıştı.
Salgın hastalıklarla boğuşan şehir
1920’lerde tüm dünyayı sarsan İspanyol Gribi başta olmak üzere, harikulâde nüfus hareketliliği nedeniyle oraya çıkan tifo, tifüs, verem, kolera üzere salgın hastalıkların yanı sıra cinsel yolla bulaşan hastalıklar da hem kent otoritelerini hem de işgal güçlerini endişelendiriyordu.
Yeni sanat akımları ve mecralar
İstanbul’un müzikal cümbüş bölümü askerlerin ve ortalarında birçok müzisyenin ve kıymetli hamilerin de bulunduğu mültecilerin gelişiyle canlanmıştı. Klasik müzik İtilaf devletlerinin ve Osmanlıların hamiliğinde serpilip gelişiyor; Taksim Meydanı’nda kurulan Maxim üzere kulüplerde caz ve yeni müzik çeşitleri çalınıyordu. Bu yıllar, Darültalim-i Musiki, Darülelhan, Bahriye Musiki Mektebi ve Darülbedayi’nin müzik kısmı üzere ateşkes öncesinde kurulmuş okullardan müzisyenleri bir ortaya getiren Şark Musiki Cemiyeti’nin ortaya çıkmasıyla alaturka müzik alanında da değerli gelişmelere sahne oldu. Fotoğraf alanında ise yerli ve göçmen sanatkarlar icraları ve öğretimleriyle İstanbul’un sanat dünyasına önemli katkılarda bulundu. Klâsik bahisler birden fazla ressamı meşgul etmeye devam etse de birçok sanatçı kentin yaşadığı dönüşümle etkileşime girdi. Mehmed Ruhi (Arel), Karelin Mitritch ve Georgios Theotokas çalışmalarında müttefik askerlerini betimlerken, Ermeni sanatkarların ortaya koyduğu birçok sanat yapıtının konusu mülteciler ve yetimlerdi.
Silahların gölgesinde spor ve eğitim
Taksim Stadyumu’nda gerçekleştirilen olimpik aktiflik, Maslak’ta kurulan tilki avı kulübü, Kilyos ve Yeniköy’de düzenlenen yaz spor kampları, İtilaf devleti askerlerinin kentteki varlığının da yaygınlaşmasını tetiklediği spor kısımlarında karşılaşmalar, işgal İstanbul’unun bilinmedik öteki yüzünü gösteriyordu. Öte yandan, Birinci Dünya Savaşı’nın eğitim hayatında bıraktığı yıkıcı tesir işgal periyodunda de sürüyor; İmparatorluk kentinde savaş vakti Osmanlı’nın müttefikleri tarafından kurulan okullar kapatılıyor; bir kısmına ise el konularak hastane ve kışlaya dönüştürülüyordu.
Meşgul Kent: İşgal İstanbul’unda Siyaset ve Gündelik Hayat, 1918–1923 sergisi, neredeyse beş yıl işgal altında kalan bir imparatorluk başşehrinin askeri, toplumsal ve kültürel boyutlarıyla yaşadığı tüm bu travmalara ve esaslı dönüşümlere tekrar bakmak ve yorumlamak ismine kıymetli bir fırsat sunuyor. Stant, 11 Ocak – 26 Aralık 2023 tarihleri ortasında Beyoğlu, Tepebaşı’ndaki İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nde ziyarete açık olacak.
Sergiye eşlik eden özel evrak YILLIK 4’te
Meşgul Şehir sergisi, işgalin farklı istikametlerini ele alan akademik yazıların derlendiği özel bir evraka da vesile oldu. Stant küratörleri Daniel-Joseph MacArthur-Seal ile Gizem Tongo’nun editörlüğünde hazırlanan belgeye, Enstitü’nün akademik yayını YILLIK: Annual of Istanbul Studies’in geçtiğimiz günlerde yayımlanan 4. sayısından ulaşılabilir.
Beyoğlu Tepebaşı’ndaki İstanbul Araştırmaları Enstitüsü stant salonu pazar günleri hariç haftanın her günü 10.00 – 19.00 saatleri ortasında gezilebilir.
Kaynak: (BYZHA) – Beyaz Haber Ajansı
