Fay çizgisi kopması yada kırılması, Türkiye’de yaşanan zelzele facialarının akabinde vatandaşların merak ettiği mevzular ortasında yer alıyor. Pekala, fay çizgisi kırılırsa ne olur? Fay sınırının kopması ne manaya gelir? İşte detaylar.
FAY NEDİR?
Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareketleri sonucu oluşan gerilme ve sıkışmalar, yer kabuğunun birtakım kısımlarında yüzyıllar boyunca güç biriktirir. Bu güçler vakit zaman ortaya çıkar. Yer kabuğundaki bu hareketli kesitlere FAY ismi verilir.
Birbirlerinin hareketini engelleyen levhalar ortasında sürtünme başlar. Levhaların birbirlerine sürtünmesi sırasında, büyük kaya kütlelerinin ortasında kalan “fay” ismini verdiğimiz zayıf yerler zorlanırlar ve buralarda gerilme gücü birikir.
Zorlanma ve sürtünmenin tesiriyle kısa bir vakit içerisinde çok şiddetli bir kırılma ve hareket ortaya çıkar. Oluşan birinci harekete “deprem” (ana şok), şiddetli sarsıntının tesiriyle o bölgedeki yer kabuğunun zayıf başka kısımlarının kırılmasına da “artçı depremler” (artçı şoklar) denir.
FAY SINIRI KIRILIRSA NE OLUR?
Kırıklar çoklukla tektonik aktifliğin görüldüğü bölgelerde, bu hareketlerin sonucunda oluşur. Özelliklerini ve boyutlarını ise, tesiri altında kaldığı tektonik hareketlere bağlı olarak kazanırlar.
Bazı bölgelerde kırık görülmemesinin nedeni bu bölgelerin rastgele bir tektonik hareketin tesiri altında bulunmamasıdır.
Kırıklar yatay, düşey ya da muhakkak bir açıyla eğimli olabilir. Belli bir kırık düzleminin eğim açısı genel olarak kırık sınırı boyunca çabucak hemen birebirdir, ancak bunun büyük değişimler gösterdiği durumlar da olabilir.
Kırılma sırasında birbirine sürtünerek kayan bloklardan, kırık düzleminin üstünde kalanına tavan bloku, kırılma düzleminin altında kalanına ise taban bloku denir.
Bloklar kırık düzlemi doğrultusunda yer değiştirirken birbirlerine şiddetle sürtünerek, sürtünme düzlemindeki duvarlarının cilalanmasına neden olurlar.
Sürtünme sırasında üzerinde hareket doğrultusunda çizgiler oluşan cilalı yüzeye kırık aynası denir. Kimi vakit da sürtünmenin tesiriyle bloğun duvarlarından ince taneli materyaller dökülür, bu döküntüler kırık kili olarak isimlendirilir.
İnce taneli döküntülerin kırık çatlaklarına dolması ve yeraltı sularının bıraktığı çökellerle çimentolanması sonucunda oluşan ya da direkt bloktan kopan daha iri taneli döküntülere ise kırık breşi denir.
Kimi vakit kırık düzlemine komşu katmanlar, sürtünme tesiriyle kaymaya direnerek kıvrımlanır ya da bükülür. Kalın bir toprak katmanıyla örtülü bölgelerde, alttaki kırığın yüzeyde hiçbir belirtisi görülmez.
“Kırık düzleminin iki yakasındaki blokların karşılıklı yer değiştirme ölçüsü çoklukla, tortul katmanlara ya da damar ve dayk üzere işaretçi katmanlara bakılarak ölçülür. (Deniz seviyesi üzere bir düzleme nazaran olan mutlak hareket çoklukla bilinmez.)
Blokların birbirine nazaran dönmesiyle de dönel kırık oluşur. Aşınma (erozyon) tesiriyle tanıtıcı izler yok olabileceğinden, rastgele bir kırığın görünürdeki hareketi aslında gerçekleşmiş olandan daha değişik olabilir.
Kırığı oluşturan hareket, kesintisiz bir sürüklenme ya da birkaç saniye müddetince birkaç metrelik ani sıçramalar biçiminde olabilir. Sıçramalı harekete yol açan neden, kırık düzlemi boyunca sürtünme kuvvetlerinin üstesinden gelecek seviyede tansiyonların oluşabilmesi için muhakkak bir vakit aralığına olan ihtiyaçtır.
Hepsi olmasa da sarsıntıların birden fazla, kırık boyunca oluşan bu tıp ani hareketlerdir. Kırıklar eğim açılarıyla, görünür ve bağıl hareket biçimlerine nazaran sınıflandırılır.
Normal kırıklar çoklukla yer kabuğunun uzaması ya da yayılması sonucunda gelişen düşey sıkıştırma kuvvetlerinin tesiriyle oluşur. Bu tıp bir kırılma sırasında tavan bloğu taban bloğuna nazaran çoğunlukla 45°’den daha büyük bir eğim açısıyla aşağıya yanlışsız kayar (bak. çizim). Bu cins kırıklar dünyanın tektonik açıdan faal bölgelerinde epeyce yaygındır.
ABD’de Utah ve Nevada’daki sıradağların bir ya da her iki yakasında da olağan kırıklar vardır; burada dağlar tavan bloklarının binlerce metre aşağıya kayarak vadi tabanlarını oluşturmaları sonucunda ortaya çıkmıştır.
İtme kırıkları yer kabuğunun kısalması ya da büzülmesi sonucunda gelişen yatay sıkıştırma kuvvetlerinin tesiriyle oluşur.
Bu cins bir kırılma sırasında, en kolay hareket edebilen blok durumundaki tavan bloğu, taban bloğuna nazaran çoğunlukla 45°’den daha küçük bir eğim açısıyla üste çıkar; eğim açısı 45°”den daha büyük olan misal kırıklara aksi kırık, eğim açısı çok küçük ve toplam yer değiştirme ölçüsü çok büyük olan itme kırıklarına ise, bindirme kırığı denir.
Büyük ölçekli itme kırıklarına bilhassa ABD’de Virginia ve Tennessee’deki Apalaş Dağlarında rastlanır.
Doğrultu atımlı ya da yanal atımlı olarak bilinen kırıklar da emsal biçimde yatay sıkıştırma kuvvetlerinin tesiriyle oluşur, fakat bunlarda en kolay hareket edebilen blok düşey değil yatay doğrultuda, sıkıştırma kuvvetinin doğrultusuna çabucak hemen paralel olarak hareket eder.
Temel olarak kırık düzlemi düşey, hareket ise bu düzlem boyunca yanaldır. Epey sık rastlanan bu tıp kırıklar, okyanus ortası kısımlarda birbirini izleyen sırtların oluşumuna yol açar.
DEPREM NEDEN OLUR?
Depremler yer kabuğunun en üst katmanında bulunan katmanda yer alan ve fay çizgisi ismi verilen kırıkların hareket etmesi ile meydana gelir.
Fay sınırı, yer kabuğu üzerindeki kayaların gerilme, sıkışma üzere yüksek basınç oluşturan kaideler altında kırılması ile oluşur.
