Harran Ören Yeri’nde Prof. Dr. Mehmet Önal başkanlığında Harran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı hafriyat grubu tarafından 2021 yılında Harran Ulu Cami’nin yaklaşık 50 mt kuzeyinde yapılan arkeolojik hafriyatlarda bir medreseye rastlanıldı. Şimdi kısmen meydana çıkarılan medresenin açık avlulu ve çift katlı medreseler gurubuna girdiği görüldü.
Çalışmalarda medresenin anıtsal kapısı, koridoru ve sığ havuzlu kuyusu büsbütün, epey düzgün taş döşeli avlusu, avlu merkezindeki platformu, avlu etrafındaki revakı, revaka açılan tonozlu dikdörtgen odaları, eyvanı, mescidi ve öğrenci odaları kısmen gün ışığına çıkarıldı. Ortaya çıkarılan eser avlusunda platform olmasıyla gibisi olmayan medrese planını göstermektedir. Bu yıl medresenin tamamının meydana çıkarılması planlandı.
Harran Ulu Cami’nin hariminde 2019 yılında yapılan onarım emelli hafriyat çalışmasında ise doğu duvarı bitişiğinde 3. ve 4. sahın hizasında, harim tabanından yaklaşık 0.80 mt yüksekte dikdörtgen planlı iki yer meydana çıkarıldı. Harimin batısında da bu yerlerin simetriğine rastlanıldı. Harimin her iki yanındaki bu odalar öğrencilerin eğitiminde kullanılmış olmalıdır.
İbn Şeddat ve öbür kaynaklardan Harran’da Orta Çağ’da Nureddin Mahmûd, Hacı Naam Hanım, Şemseddin Şakîr (Şukayr), Şemseddin Ebû Muhammed b. Selâme el-Attâr ve Muhammed b. el-Hadır b. Muhammed el-Harrani medreselerinin olduğu bilinmektedir.
Araştırmacılar ise Battani, Sabit Bin Kurra, İbni Teymiyye, Yunus et-Tabîb el-Harrânî v.b. yüzlerce bilim beşerinin Harranlı olduğunu söz etmektedir. Kimi araştırmacılar bu eğitimi Harran Okulu seviyesinde değerlendirip “Harran Okulu, Harran’da yetişen yüzlerce bilim beşerinin eğitim gördüğü tıp, astronomi ve ideoloji okulları, mabetler ve özel yerler ile medreselerinin tamamını kapsamaktadır” demektedir.
Harran’da Ay Yaradanı Sin Tapınağı Rahipleri tarafından yıldız gezegen kültündeki astronomi ve matematik bilgilerinin korunup geliştirildiği, bu bilgilerin Helenistik devirde Büyük İskender/Grekçe Kitaplar ve Hermetik Niyet ile kaynaştığı, M.S. 6. yüzyılda Harran’ın Simplicius/Yeni Platonculuk ideolojisiyle tanıştığı anlaşılmaktadır. Edessa-Rhasenna-Rakka-İskenderiye-Antakya-Cundişapur-Bağdat okulları ile Harran ortasında ilginin olduğu Orta Çağ İslami devirde ise Harraniler/Sabiler’in de büyük katkılarıyla Grekçe’den Süryanîce ve Arapça’ya çeviri faaliyetleri; Platon, Aristoteles, Hippokrates v.b. bilim insanlarının yapıtlarının çeviri edilmesi yıldız ve gezegenlerin incelenmesi, simyacılığın yaygınlaşması, Mütercim, Gökbilimci, Astronom, Matematikçi, Tıpçı, Edebiyatçı, Felsefeci, Fıkıhçı, Tasavvufçu Harranlı bilim insanlarının yetişmesini sağlamıştır.
Harran medreseleri bilhassa M.S. sekiz ve dokuzuncu yüzyıllarda da antik dünyanın felsefi mirasını İslam dünyasına aktardı. Harran medreselerinde eğitim görmek için başka kentlerden hoca ve öğrenciler geldi. Harran’dan Endülüs’e ulaşan bilim insanları (Yunus et-Tabîb el-Harrânî (ö. 268/881), Ahmed b. Vasîf (ö.365/975, göz doktoru) ve kitaplar, Endülüs’ün bilim ışığına katkı sağladı.
Harran’da tıp okulu kurulup, hastaneler inşa edildi. Tıbbi ilaçlar yapılıp, çarşılarda satışa sunuldu. İcat edilen global usturlap ve hassas teraziler öteki kentlere de ihraç edildi. Damıtmanın kullanımıyla esansiyel sıvılar, yağlar elde edilip, çarşıların miskçi dükkanlarında yerini aldı. Harranlı bilim insanlarının görüşleri çeşitli İslâm âlimlerini ve akımlarını etkiledi. Harran’daki Hermetik niyet de devrin düşünürlerini etkiledi. Harranlı bilim insanları Harran, Rakka, Bağdat (Beyt’ül Hikme), Şam, Halep ve Endülüs medreselerinde hocalık yaptı. Harranlı bilim insanlarının çevirileri ve kendi yazdıkları kitaplar anılan medreselerde ders kitabı olarak okutuldu.
Dünyanın en eski üniversitelerinden biri olduğu tabir edilen Karaviyyin Üniversitesi (Fas 859), Karaviyyin Cami’nin etrafına kurulan medrese ve kütüphanelerden oluşmuştur. Bu okulda İslami ilimlerin yanı sıra tıp, astronomi, mantık, ideoloji ve matematik üzere bilimler de okutuldu. Harran Ulu Cami de etrafındaki medreselerle Karaviyyin Cami’ne benzemektedir.
Harran’da yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde, Harran Ulu Cami ve etrafında eğitim-öğretim kurumlarının ağırlaştığı anlaşılmaktadır. Bilim insanlarının gerek el yazması bilimsel kitapları gerekse icatlarıyla Endülüs’e kadar derin izler bırakmış olan Harran’da bilhassa M.S. 717-1272 yılları ortasında oluşan kurumsal eğitim-öğretim yapısı M.S. 9.-10 yüzyıllarda tepeye ulaştı. Günümüzde Harran’da bu kurumsal yapılardan birisi olan medrese, ders verilen eyvanlarıyla, öğrenci odalarıyla, avlusuyla ve mescidiyle gün ışığına çıkarken, Dünya’nın Birinci Üniversitesi olarak da isimlendirilen Harran’daki eğitim-öğretim yapısı da tescillenmiş oldu.
Kaynak: (BYZHA) – Beyaz Haber Ajansı
